‘नेताजी’ या नावाने प्रसिद्ध असलेले सुभाषचंद्र बोस हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे एक उत्कृष्ट नेते आणि एक विलक्षण क्रांतिकारक होते. त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ प्रभावीपणे देशाच्या सीमेपलीकडे नेली, जी कदाचित आपल्या स्वातंत्र्य लढ्याच्या इतिहासातील एक अनोखी कामगिरी होती. त्यांचा ‘जय हिंद’ हा करिष्माई आणि प्रेरणादायी नारा आजपर्यंत आपल्या कानात घुमणारा आणि आपल्या हृदयात देशभक्तीच्या लाटा निर्माण करणारा, खरोखरच राष्ट्रीय एकात्मतेचे प्रतीक बनला आहे.
netaji subhashchandra bose
सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म 23 जानेवारी 1897 रोजी ओरिसातील कटक शहरात झाला. त्यांचे शिक्षण रावेनशॉ कॉलेजिएट स्कूल, कटक, प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कलकत्ता आणि केंब्रिज विद्यापीठात झाले. 1920 मध्ये, सुभाषचंद्र बोस भारतीय नागरी सेवा परीक्षेत बसले आणि चौथे स्थान मिळवले. तथापि, त्यांनी एप्रिल 1921 मध्ये भारतीय नागरी सेवेचा राजीनामा दिला आणि राष्ट्रीय चळवळीत उतरले. सुभाषचंद्र बोस यांनी महात्मा गांधींच्या योजनेनुसार ब्रिटीश सरकारच्या अवांछित हातांपासून स्वातंत्र्याचा लढा टप्याटप्याने समजून घेऊन देशाचे नेतृत्व करण्याची इच्छा बाळगली. ते महात्मा गांधींच्या संपर्कात आले आणि त्यांनी त्यांच्यासमोर ज्वलंत प्रश्न ठेवले, ज्यांना गांधीजींनी त्यांच्या नैसर्गिक संयमाने उत्तरे दिली, परंतु सुभाष त्यांच्या मोजक्याच उत्तरांनी समाधानी झाले, इतर उत्तरांनी त्यांचे समाधान होऊ शकले नाही. महात्मा गांधी यांच्या भेटीनंतर सुभाषचंद्र बोस यांनी कलकत्ता येथे देशबंधू चित्तरंजन दास यांची भेट घेतली. देशबंधू चित्तरंजन दास यांच्याशी त्यांची
पहिलीच भेट निर्णायक ठरली आणि बोस यांना खात्री पटली की त्यांना
एक नेता सापडला आहे ज्याचे ते अनुसरण करू शकतात. देशबंधूनी
आपल्या नव्या तरुण सहकाऱ्याचे खुल्या मनाने स्वागत केले आणि
त्याच्यावर अनेक जबाबदाऱ्या सोपवल्या.
1921 मध्ये देशभरात देशभक्तीची लाट उसळली होती आणि गांधीजींनी परदेशी वस्तूंवर बहिष्कार आणि ब्रिटिश राजवटीला असहकार करण्याचे आवाहन केल्यामुळे लोकांमध्ये मोठा उत्साह होता. सार्वजनिक विरोधामुळे ब्रिटिश सरकारने 1919 मध्ये भारताचे राज्य सचिव मॉन्टेग्यू आणि व्हॉईसरॉय चेम्सफोर्ड यांनी शिफारस केलेल्या घटनात्मक सुधारणा लागू करण्यासाठी मैदान तयार केले.
तसा प्रयत्न केला आणि मग त्या सुधारणांना कायद्याचे स्वरूप दिले. नोव्हेंबर 1921 मध्ये प्रिन्स ऑफ वेल्सच्या भारत भेटीची घोषणा करण्यात आली. काँग्रेसने प्रिन्सच्या मुंबईत आगमनाच्या दिवशी संपूर्ण संपात सहभागी होण्याचे आवाहन केले. इतर भारतीय शहरांप्रमाणे कलकत्त्यातही पूर्ण संप होता. काँग्रेस कमिटीने आपले सर्व अधिकार अध्यक्ष चित्तरंजन दास यांच्याकडे सोपवले ज्यांनी चळवळीची संपूर्ण जबाबदारी सुभाषचंद्र बोस यांच्याकडे सोपवली. डिसेंबर १९२१ च्या दुसऱ्या आठवड्यात सुभाषचंद्र बोस यांच्यासह देशबंधू आणि इतर नेत्यांना ताब्यात घेण्यात आले आणि नंतर त्यांना सहा महिन्यांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावण्यात आली. 31 डिसेंबर 1922 रोजी चित्तरंजन दास यांनी काँग्रेसच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला आणि मोतीलाल नेहरूंसोबत ‘स्वराज पार्टी स्थापन केली. 1924 मध्ये, देशबंधू कलकत्ता महानगरपालिकेचे पहिले महापौर म्हणून निवडून आले आणि सुभाषचंद्र बोस यांची मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. काही महिन्यांतच सुभाषचंद्र बोस यांनी कलकत्ता महानगरपालिका प्रशासनाचा कायापालट करून त्याला नवे स्वरूप व दिशा दिली.
३/६
1924 च्या मध्यापर्यंत स्वराज पक्ष आणि त्याचे नेते देशबंधू चित्तरंजन दास यांचा प्रभाव आणि प्रतिष्ठा लक्षणीयरीत्या वाढली. स्वराज पक्षाच्या सलग यशाकडे इंग्रज सरकार दुर्लक्ष करू शकले नाही. निराश होऊन सरकारने या संघटनेच्या मुळावर हल्ला करण्याचा निर्णय घेतला आणि २५ ऑक्टोबर १९२४ रोजी सुभाषचंद्र बोस यांना अटक करून रंगूनला पाठवण्यात आले. 1925 मध्ये चित्तरंजन दास यांचे निधन झाले आणि स्वराज पक्षाचे सदस्य पुन्हा काँग्रेसमध्ये सामील झाले.
पंडित मोतीलाल नेहरू यांच्या अध्यक्षतेखाली 1928 मध्ये कलकत्ता येथे झालेल्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या वार्षिक अधिवेशनात सुभाषचंद्र बोस हे राष्ट्रीय चळवळीतील युवा शक्ती आणि डाव्या शक्तीचे प्रमुख प्रवक्ते म्हणून उदयास आले. ते काँग्रेस सेवा दलाचे जनरल ऑफिसर कमांडिंगही होते. 29 डिसेंबर 1929 रोजी लाहोर येथे पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या अध्यक्षतेखाली भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे ऐतिहासिक अधिवेशन झाले. या अधिवेशनात खुद्द महात्मा गांधींनी संपूर्ण स्वराज्याचा प्रस्ताव मांडला होता जी त्यावेळची राष्ट्रीय मागणी होती. ३१ डिसेंबर १९२९ रोजी मध्यरात्री काँग्रेस अध्यक्ष जवाहरलाल नेहरू यांनी रावी नदीच्या काठावर मोठ्या जनसमुदायाच्या उपस्थितीत स्वातंत्र्याचा ध्वज फडकवला. सुभाषचंद्र बोस यांनी कलकत्ता काँग्रेसच्या अधिवेशनात स्वीकारलेल्या त्यांच्या दृष्टिकोनातून एक पाऊल पुढे गेले. देशात समांतर सरकार स्थापन करणे हे काँग्रेसचे उद्दिष्ट असले पाहिजे आणि हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी आता मुंबई म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कामगार, शेतकरी आणि तरुणांना संघटित करण्याचे काम सुरू केले
पाहिजे, अशी भूमिका त्यांनी मांडली.
मात्र त्याचा प्रस्ताव मंजूर होऊ शकला नाही. लाहोर काँग्रेसमध्ये सुभाषचंद्र बोस, श्रीनिवास अय्यंगार आणि डाव्या बाजूच्या अनेकांना काँग्रेस वर्किंग कमिटीतून काढून टाकण्यात आले.
सुभाषचंद्र बोस यांनी त्यांचा कार्यक्रम पुढे नेण्यासाठी 1930 मध्ये काँग्रेस डेमोक्रॅटिक पक्षाची स्थापना केली. पण या दिशेने योजना राबवण्याआधीच लाहोरहून कलकत्त्याला परतताच त्याला अटक करण्यात आली आणि त्याला एक वर्षाच्या सश्रम कारावासाची शिक्षा झाली.
सविनय कायदेभंगाची चळवळ दडपण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने जानेवारी 1932 मध्ये देशभर काँग्रेस आणि राष्ट्रीय संघटनांवर आक्रमक कारवाई सुरू केली. गांधीजी, जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचंद्र बोस यांच्यासह मोठ्या संख्येने नेत्यांना अटक करण्यात आली. त्यांच्या अटकेनंतर, सुभाषचंद्र बोस यांना मध्य प्रांतातील सिवनी नावाच्या एका छोट्या तुरुंगात बंदिस्त करण्यात आले. वर्षभरातच त्यांची शारीरिक स्थिती इतकी बिघडली की त्यांना सोडून देण्यात आले आणि त्यांना भारत सोडून युरोपला जावे लागले. तेथे आरोग्य लाभ मिळण्याबरोबरच भारत आणि युरोपमधील राजकीय-सांस्कृतिक संबंधांना चालना देण्याच्या उद्देशाने त्यांनी विविध युरोपीय देशांच्या राजधान्यांमध्ये केंद्रे स्थापन करण्यासाठी पावले उचलली. 1936 मध्ये भारतात परतल्यावर, भारतात प्रवेशबंदीचे उल्लंघन करून, त्यांना पुन्हा अटक करण्यात आली आणि एक वर्षाच्या तुरुंगवासाची शिक्षा झाली. मार्च 1937 मध्ये, प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे सुभाषचंद्र बोस यांची बिनशर्त सुटका झाली. 1937 च्या शेवटी, त्यांनी प्रथमतः आरोग्याच्या कारणास्तव आणि दुसरे म्हणजे, युरोपमधील परिस्थितीचा आढावा घेण्याच्या उद्देशाने युरोपला एक छोटीशी भेट देण्याचा निर्णय घेतला.
जानेवारी 1938 मध्ये, जेव्हा ते लंडनमध्ये होते, तेव्हा त्यांना कळले की त्यांची औपचारिकपणे काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवड झाली आहे, म्हणून ते त्वरीत भारतात परतले. या काळात काँग्रेस पक्षाने ब्रिटिश भारतातील अकरापैकी सात प्रांतात सत्ता स्वीकारली. 1939 मध्ये गांधीजी आणि काँग्रेस कार्यकारिणीचा पाठिंबा असलेल्या डॉ. पट्टाभी सीतारामय्या यांचा पराभव करून सुभाषचंद्र बोस पुन्हा काँग्रेस अध्यक्षपदी निवडून आले. या निवडीनंतर लगेचच काँग्रेस कार्यकारिणीच्या सदस्यांनी राजीनामे दिले आणि अंतर्गत पेचप्रसंगाचा सामना करणाऱ्या काँग्रेस पक्षाची त्रिपुरी येथे बैठक झाली. एप्रिल 1939 मध्ये सुभाषचंद्र बोस यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला आणि मे 1939 मध्ये काँग्रेसमध्ये फॉरवर्ड ब्लॉक तयार करण्याची घोषणा केली. 1939-40 मध्ये, सुभाषचंद्र बोस भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या राजकीय विचारसरणीवर असंतुष्ट झाले.
त्यांनी भारतासाठी ‘स्वराज्य’ मिळवण्यासाठी वेगळा मार्ग निवडण्याचा निर्णय घेतला, परंतु सर्वात मोठा अडथळा होता ब्रिटिश राजवटीचे जाचक धोरण, ज्यामुळे त्यांना तुरुंगात ठेवण्यात आले. घराबाहेर पडून कोणाला भेटणार नाही या अटीवर तुरुंगातून सुटल्यानंतरही कलकत्ता येथील एल्गिन रोडवरील त्याच्या घराभोवती सीआयडीची गस्त सुरूच होती. डझनभर अधिकारी तैनात करण्यात आले होते. 16-17 जानेवारी 1941 रोजी सुभाषचंद्र बोस यांनी त्यांचे एल्गिन रोडवरील घर सोडले आणि 18 जानेवारी 1941 रोजी संध्याकाळी दिल्लीला पोहोचले आणि पेशावरसाठी ट्रेनमध्ये चढले. अफगाण सीमा ओलांडून काबूलमध्ये प्रवेश करण्यापूर्वी त्यांना काही समस्यांचा सामना करावा लागला. त्यानंतर ‘स्वराज’ला पाठिंबा मिळवण्याच्या उद्देशाने ते जर्मनीच्या नेत्यांच्या आणि इतर युरोपीय नेत्यांच्या संपर्कात राहिले.
शेवटी सुभाषचंद्र बोस जपानला पोहोचले. पंतप्रधान हिकेदी तोजो यांनी त्यांचे स्वागत केले आणि त्यांच्या कार्यात त्यांना पाठिंबा देण्याचे आश्वासन दिले. ४ जुलै १९४३ रोजी त्यांनी पूर्व आशियातील भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीची कमान रशबिहारी बोस यांच्याकडून घेतली. त्यांनी ‘आझाद हिंद फौज’ स्थापन केली, त्याचा सर्वोच्च कमांडर बनला आणि सिंगापूरमध्ये त्याचे मुख्यालय बनवले. 21 ऑक्टोबर 1943 रोजी सिंगापूरमधील ऐतिहासिक सभेत त्यांनी ‘आझाद हिंद’ नावाच्या अंतरिम सरकारची घोषणा केली. अंतरिम सरकारला जपान, जर्मनी आणि इटली या तत्कालीन तीन जागतिक महासत्तांसह नऊ राष्ट्रांनी मान्यता दिली होती.
जानेवारी १९४४ मध्ये ‘आझाद हिंद फौज’चे मुख्यालय रंगूनला हलवण्यात आले. सुभाषचंद्र बोस यांनी “मला रक्त द्या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य दूंगा” ही प्रसिद्ध घोषणा देऊन आझाद हिंद फौजेला प्रेरणा दिली. 4 फेब्रुवारी 1944 रोजी आझाद हिंद फौज आराकानच्या मोर्चावर पोहोचली आणि ‘दिल्ली चलो’च्या नादात मातृभूमीकडे कूच केली. ‘आझाद हिंद फौज’ 18 मार्च रोजी ब्रह्मदेश सीमा ओलांडून प्रथमच भारतीय भूमीवर उभी राहिली. दुर्दैवाने, ‘आझाद हिंद फौज’ इंफाळच्या तीन मैलांच्या आत थांबवण्यात आली आणि त्यांच्याकडे हवाई दल नसल्यामुळे ते आसामच्या प्रदेशात आणखी घुसू शकले नाहीत. लॉर्ड माऊंटबॅटन यांच्या नेतृत्वाखाली हवाई दलाने सुसज्ज असलेल्या ब्रिटीश सैन्याला आझाद हिंद फौजेची वाढती प्रगती रोखण्यात यश आले. त्याच वेळी, बर्मामध्ये सुरू झालेल्या मुसळधार पावसाने I.N.A. चे प्रचंड नक्तमान केले गग्नता लाइन पाण्याखाली गेल्याने नेताजींनी आपल्या सैन्याला माघार घेण्याचे आदेश दिले.
‘आझाद हिंद फौजा’च्या कार्याला स्थगिती दिल्यानंतर, सुभाषचंद्र बोस पुन्हा सिंगापूरला गेले आणि त्यांनी काय करावे याच्या सूचना नागरिकांना आणि आझाद हिंदच्या अंतरिम सरकारच्या लष्करी शाखांना दिल्या. कॅबिनेट मंत्र्यांनी सिंगापूर सोडून पूर्वेकडे जाण्याचे मान्य केले. दरम्यान, 15 ऑगस्ट 1945 रोजी जपानच्या शरणागतीची अधिकृत घोषणा करण्यात आली. दोन वर्षांत भारत स्वतंत्र झाला आणि जागतिक समुदायात आपले योग्य स्थान मिळवण्याच्या दिशेने वाटचाल सुरू केली, तेव्हा प्रत्येक भारतीयाने नेताजींनी बरोबरच म्हटले होते हे आठवले: “या नश्वर जगात सर्व काही नष्ट होते. पण विचार, आदर्श आणि स्वप्ने अमर राहतात”.
