शाहू महाराज हे लहानपणापासून कुशाग्र बुध्दीचे व लोकप्रिय होते. सन १८८९ ते १८९३ या काळात त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले.
१ एप्रिल १८९१ रोजी शाहू महाराज लक्ष्मीबाईशी विवाहबध्द ध्द झाले. इ. स. १८९४ रोजी साली शाहू राजांनी संस्थानच्या राज्यकारभारची सूत्रे हाती घेतली.
त्यांच्या कार्याचा उद्देश्य हा समाजपरिवर्तन घडवणे हा होता. त्यांनी त्यांनी बहुजन समाजात शिक्षणप्रसार करण्याच करण्याच महत्त्वपूर्ण कार्य केले.
त्यांनी सोनतळी येथे भटक्या-विमुक्तांच्या मुलांसाठी पहिली शाळा काढली.
सन १८९६ मध्ये पडलेला दुष्काळ व त्यानंतर प्लेगची साथ अशा संकटकाळी त्यांनी अनेक दुष्काळी कामे हाती घेतली.
स्वस्त धान्य दुकाने, निराधार आश्रम स्थापना, विहिरी खणणे, घरकुल बांधणे, राधानगरी धरण उभारणी इ. अनेक समाजपयोगी कार्य त्यांनी केली.
शाहू महाराजांनी आपल्या कारकीर्दीत शिक्षण, आरोग्य, कृषी, उद्योग, कला, क्रीडा इ. सर्व क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण असे योगदान दिले. आपण सर्व शाह राजांना ‘लोककल्याणकारी राजा’ म्हणूनेही ओळखतो.
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे महाराष्ट्राच्या आणि संपूर्ण भारताच्या इतिहासातील एक महान व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी कागल येथे झाला. शाहू महाराजांनी त्यांच्या कार्यकाळात समाजसुधारणा, शिक्षण प्रसार, आणि सामाजिक न्यायाच्या दिशेने अनेक महत्त्वपूर्ण पाऊले उचलली. त्यांनी शोषित, दलित आणि मागासवर्गीयांना शिक्षण आणि समानतेचे हक्क मिळवून देण्यासाठी महत्वपूर्ण योगदान दिले.
शाहू महाराजांचे बालपण अत्यंत साधेपणाने आणि धार्मिक वातावरणात गेले. त्यांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. त्यांचे वडील जयसिंगराव आणि आई राधाबाई. शाहू महाराजांनी आपले प्राथमिक शिक्षण कागल आणि कोल्हापूर येथे घेतले. नंतर त्यांनी उच्च शिक्षणासाठी पुण्याच्या राजाराम कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. त्यांनी आपली संस्कृत, मराठी, आणि इंग्रजी या भाषांमध्ये विशेष प्रावीण्य प्राप्त केले. बालपणापासूनच त्यांना समाजसेवेची आवड होती.
महाराजांनी केलेल्या सामाजिक सुधारणा
शाहू महाराजांनी समाजसुधारणेसाठी अनेक क्रांतिकारी निर्णय घेतले. त्यांनी जातीय भेदभाव, अस्पृश्यता, आणि अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी 1902 मध्ये कोल्हापूर संस्थानात दलित आणि मागासवर्गीयांसाठी 50% आरक्षण जाहीर केले. हा निर्णय भारतीय इतिहासात सामाजिक न्यायाच्या दिशेने एक मोठे पाऊल ठरला. त्यांनी अछूतांना विहिरींमधून पाणी घेण्याचा आणि मंदिरांमध्ये प्रवेश करण्याचा अधिकार दिला. ब्रिटिश राजसत्तेच्या काळामध्ये सामान्य जनतेला न्याय मिळवून देण्यासाठी व बहुजन समाजाच्या सामाजिक उन्नतीसाठी या काळात शाहू राजांनी प्रयत्न केले, सामाजिक परिवर्तनाला गती प्राप्त करून दिली, तसेच कोणत्याही विरोधाला न जुमानता दलित व मागासवर्गीय समाजाच्या विकासासाठी महत्त्वाची
भूमिका बजावली.
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराजांनी 1894 मध्ये संस्थानचा राज्यकारभार स्वीकारला. राज्यभर फिरून लोकांची परिस्थिती, गरजा व त्यांची दुःखे जाणून घेतली. सामान्य जनतेच्या भावना ओळखून त्यांचे दुःख निवारण करण्याचे काम त्यांनी आयुष्यभर केले. अज्ञान, अंधश्रद्धा व अस्पृश्यता या तीन व्याधी निपटून काढल्याखेरीज आपल्या प्रजेच्या विकासाच्या वाटा खुल्या होणार नाहीत, याची खूणगाठ बांधून महाराजांनी कामाला सुरुवात केली. गावोगावी शाळा काढल्या, प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले.
शिक्षण प्रसारासाठी केलेले प्रयत्न
शाहू महाराजांनी ९ शिक्षणाच्या प्रसारासाठी खूप प्रयत्न केले. त्यांनी कोल्हापूरमध्ये अनेक शाळा, महाविद्यालये, आणि वसतिगृहे स्थापन केली. त्यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठीही विशेष प्रयत्न केले आणि मुलींच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. शाहू महाराजांनी मराठी भाषेच्या प्रसारासाठीही खूप कार्य केले. त्यांनी शिक्षणासाठी अनेक शिष्यवृत्त्या दिल्या आणि गरजू विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत केली.
प्रशासनिक स्तरावर केलेल्या सुधारणा
शाहू महाराजांनी त्यांच्या राज्यात प्रशासनात सुधारणा घडवून आणली. त्यांनी प्रशासनात पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व आणण्यासाठी अनेक पाऊले उचलली. त्यांनी न्यायव्यवस्थेत
शाहू महाराजांनी त्यांच्या राज्यात प्रशासनात सुधारणा घडवून आणली. त्यांनी प्रशासनात पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व आणण्यासाठी अनेक पाऊले उचलली. त्यांनी न्यायव्यवस्थेत सुधारणा केल्या आणि न्याय मिळवण्यासाठी लोकांना सोयीस्कर उपाययोजना केल्या.
शाहू महाराजांनी त्यांच्या राज्यातील कृषी आणि उद्योग विकासासाठीही विशेष प्रयत्न केले. त्यांनी शेतीसाठी सुधारित तंत्रज्ञानाचा वापर केला आणि शेतकऱ्यांना आधुनिक पद्धतीने शेती करण्यास प्रोत्साहित केले. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात अनेक कारखाने आणि उद्योग सुरू केले, ज्यामुळे रोजगाराच्या संधी निर्माण झाल्या.
कला, संस्कृती आणि क्रीडा यासाठी केलेले कार्य
शाहू महाराजांनी कला, संस्कृती आणि क्रीडा यांनाही विशेष महत्त्व दिले. त्यांनी कोल्हापूरमध्ये संगीत, नृत्य, नाट्य, आणि चित्रकला यांसारख्या विविध कलांच्या प्रसारासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी कुस्ती आणि इतर क्रीडांच्या प्रोत्साहनासाठीही विशेष प्रयत्न केले. त्यांच्या कार्यकाळात कोल्हापूरला ‘कुस्ती नगरी’ म्हणून ओळख मिळाली.
समाजसुधारक शिक्षणपमी न्यायप्रिय राजे
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे एक महान समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी, आणि न्यायप्रिय राजे होते. त्यांच्या कार्यामुळे आणि विचारांमुळे महाराष्ट्राच्या आणि संपूर्ण भारताच्या समाजाच्या विकासात मोठे योगदान मिळाले. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव आजही समाजात दिसून येतो. शाहू महाराजांच्या विचारांनी आणि त्यांच्या कार्याने अनेक पिढ्यांना प्रेरणा मिळाली आहे. त्यांच्या स्मृतींना जपून ठेवणे आणि त्यांच्या विचारांनुसार कार्य करणे हे आपल्या सर्वांचे कर्तव्य आहे.
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे खऱ्या अर्थाने समाजाच्या विकासाचे प्रणेते होते. त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची प्रेरणा घेतल्यास आपण समाजात सकारात्मक बदल घडवू शकतो. त्यांच्या कार्याच्या प्रेरणेनेच आजच्या काळातही आपण समानता,प्रेरणेनेच आजच्या काळातही आपण समानता, न्याय, आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात प्रगती साधू शकतो. त्यांच्या महान कार्याची आठवण ठेवून आपण सर्वांनी त्यांचा आदर्श अनुसरावा आणि समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य करावे.
दुर्देवाने, ६ मे १९२२ रोजी मुंबई येथे शाहू महाराजांनी अखेरचा श्वास घेतला
